آشنایی با اصطلاح سوسیالیسم

اصطلاح سوسیالیسم (Socialism) یعنى جامعه‏گرایى و جامعه‏باورى، از واژه فرانسوى «سوسیال» (Social) به معناى اجتماعى، اخذ شده است. ریشه لاتینى آن، واژه Socius به معناى شریک و همراه است.

اصطلاح سوسیالیسم در متون سیاسى بسیار به کار رفته است، اما مانند دموکراسى و آزادى تعریف جامع و مانعى ندارد؛ برخى سوسیالیسم را به معناى برابرى، دادگرى، پایان استثمار فقرا از سوى اغنیا مطرح مى‏کنند و بعضى مانند بسیارى از آمریکاییها، سوسیالیسم را به معناى مصادره اموال خصوصى و کنترل شدید زندگى خصوصى افراد از سوى دولت، و چیزهاى بد دیگر قلمداد مى‏کنند. (1)

فرهنگ انگلیسى آکسفورد سوسیالیسم را این‏گونه تعریف کرده است: «نظریه یا سیاستى که مالکیت یا نظرات کل اجتماع بر ابزار تولید - سرمایه، زمین، داریى و غیره - و اداره آنها در جهت تأمین منافع همگانى را هدف خود قرار مى‏دهد، یا از آن حمایت مى‏کند.‌» (2)

آستین رنى مى‏گوید: «سوسیالیسم نظامى است که در آن ابزار تولید، توزیع و مبادله کالا در مالکیت دولت است و از سوى دولت اداره مى‏شود. پس به معناى دقیق، نقطه مقابل سوسیالیسم، سرمایه‏دارى است؛ یعنى نظامى که در آن ابزار تولید، توزیع و مبادله کالا در جامعه، در مالکیت خصوصى است و توسط مالکان خصوصى اداره مى‏شود.‌» (3)

از میان تعاریف فراوانى که براى سوسیالیسم مطرح شده است، مى‏توان تعریف زیر را به عنوان جامع‏ترین تعریف قلمداد کرد:

«سوسیالیسم به معناى ساده خود، نظامى سیاسى - اقتصادى است که در آن دولت از راه برنامه‏ریزى یا به شکلى مستقیم‏تر ابزارهاى اساسى تولید را کنترل مى‏کند یا مالک قانونى آن است. هدف از اعمال چنین کنترلى بر داراییهاى صنعتى و گاه کشاورزى، تولید کالاها و خدمات مورد نیاز جامعه است، نه تولید آنچه سودآور باشد.

در عین حال، همه اشکال سوسیالیسم امیدوارند که جامعه‏اى مساوات طلب ایجاد کنند؛ جامعه‏اى که همه اعضا را زیربال حمایت خود بگیرد و براى ریشه کن ساختن فقر یا کاهش آثار آن به مؤسسات خیریه خصوصى نیازى نباشد.‌» (4)

نگاهى کوتاه به تاریخچه سوسیالیسم

طبق تحقیق به عمل آمده، نشانه‏هاى طرح نظام سوسیالیسم را مى‏توان در آثار افلاطون (427 - 347 ق. م) ملاحظه کرد. وى مى‏گوید: «ثروت افراد متعلق به عموم است و باید به مصرف عمومى برسد و مشاغل افراد را دولت باید تعیین کند.‌» (5)

این همان تفکر اصلى نظام سوسیالیستى است که در قرن چهارم قبل از میلاد از زبان افلاطون مطرح گشت.

این تفکر کم و بیش در قرون مختلف بین فلاسفه و علماى سیاسى و اجتماعى مطرح بوده است، و عاقبت در قرن 19 و 20 به اوج خود رسید. در قرن 18 «جان استوارت میل» از فیلسوفان بنام انگلیسى رسماً خود را سوسیالیست نامید؛ اما دیگران او را سوسیالیست ایده‏آلیست (خیالپرست) مى‏شمردند، در برابر «کارل مارکس» که او را سوسیالیست ماتریالیست (مادى) قلمداد مى‏کردند.

در قرن 19 «رابرت اون» (1771 - 1858 م) مؤسس سوسیالیسم نوین در انگلیس شناخته مى‏شود که براى اولین بار واژه سوسیالیسم را در این کشور به کار برد و در سال 1841 م رساله‏اى را تحت عنوان «سوسیالیسم چیست؟» منتشر ساخت و با انتشار این رساله، اصطلاح سوسیالیسم معروف و مشهور گردید.

در فرانسه نیز طرفداران «سن سیمون» (1760 - 1825 م) مانند «پیرى لارو» براى نخستین بار این اصطلاح را با تعریف دقیق به کار بردند. این مکتب سپس در آلمان و آمریکا نیز رواج یافت.

کارل مارکس (1818 - 1883 م) واضع فلسفه سوسیالیسم جدید کمونیسم است که این فلسفه را متشکل نموده و به صورت یک ایدئولوژى مدون در آورد. و «لنین» پیشواى انقلاب روسیه در اکتبر 1917 م و پس از وى «استالین» از سوسیالیسم مارکسى حمایت کردند و آن را در اتحاد جماهیر شوروى سابق عملاً به اجرا در آوردند و یک نظام کاملاً سوسیالیسم مادى‌گرا به وجود آوردند. این تفکر همچنان ادامه دارد و برخى از کشورهاى جهان بر اساس همین نظام اداره مى‏شوند. (6)

اصول نظام سوسیالیستى‏

اصول و مؤلفه‏هاى عمده نظام سوسیالیستى - که آن را از دیگر نظامهاى غیر دینى متمایز مى‏سازد - عبارتند از:

1. جامعه‏گرایى (جامعه‏باورى): مهم‏ترین اصل مشترک تمامى نظریه‏هاى سوسیالیستى، اهتمام آنها به ترجیح جامعه بر فرد، و فراتر نهادن سود همگانى بر سود فردى است. از این رو، لبه تیز انتقاد سوسیالیستها به سوى «مالکیت خصوصى» (اساسى‏ترین مؤلفه سرمایه‏دارى) بوده است. سوسیالیسم معاصر بسان سوسیالیسم سابق، فردگرایى اقتصادى، صنعتى و سرمایه‏سالارى مدرنیسم را رد مى‏کند. این مکتب با فردیت انسان و آزادیهاى اقتصادى لیبرالى و سرمایه‏دارى موافق نیست و فرد را عضوى از پیکره جامعه مى‏نگرد؛ البته این نگرش، با آزادیهاى فردى که در برخى از نحله‏هاى سوسالیستى به ویژه در اروپاى غربى بر آن اهتمام مى‏شود، منافاتى ندارد.

سوسیالیسم در واقع، بر ضد لیبرالیسم اقتصادى و کاپیتالیسم است؛ زیرا از نظر لیبرالیسم و کاپیتالیسم دخالت دولت در اقتصاد موجب اخلال و عدم شکوفایى سیستم اقتصادى است؛ اما سوسیالیستها معتقدند مالکیت خصوصى، رژیم اقتصادى آزاد و مناسبات تولیدى ناشى از آن و اصل ارزش اضافى، عامل اساسى نابرابریها و ناهنجاریهاى اجتماعى و حتى فرهنگى بوده و هست، و اعتقاد دارند که دخالت و نظارت دولت در مقام نماینده اجتماع یا اکثریت، مى‏تواند نفع عمومى را از دستبرد فرد در امان دارد.

2. برابرى: یکى دیگر از مؤلفه‏هاى سوسیالیسم، اصل «برابرى» است. سوسیالیستها مالکیت خصوصى ابزار تولید را سرچشمه تمامى مفاسد و بیدادگریها و نابرابریهاى زیان‏خیز اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى مى‏دانند. به همین جهت، بر اصل برابرى تأکید دارند.

3. فراملیتى (انترناسیونالیستى = Internationalistic): از جمله اصول و عناصر سوسیالیسم، تفکرات فراملیتى و گونه‏هایى از تمایلات انسان‏گرایانه و امانیستى بودن است (امانیسم جمع‏گرا) . سوسیالیستها داعیه کوشش و مبارزه براى آزاد ساختن کل بشریت را دارند. (7)

نظر اسلام‏

مالکیت خصوصى و اقتصاد آزاد و مبارزه با نابرابرى از مسائل بسیار مهم نظام اقتصادى و سیاسى اسلام است. (8)

اقتصاد اسلامى بر عمیق‏ترین ابزار علمى استوار است: از جهتى، مالکیت خصوصى را مشروع شمرده، بر اقتصاد آزاد تأکید دارد و آن را موجب زیادى تولید و رقابت در میدانهاى کار و تجارت و باعث تشویق بر گسترش هر چه بیشتر کار و تولید (9) و ایجاد احساس مسئولیت در انجام کار مى‏داند. اسلام، کار را هم‏چون جهاد در راه خدا و مایه شرف انسان قلمداد نموده، بیکارى و تنبلى را به شدت تقبیح و از آن نهى مى‏کند. (10) در مکتب اسلام، دولت موظف است امکانات کار و تجارت و امنیت لازم را براى مردم فراهم آورد تا مردم با خیالى راحت به کار اقتصادى خود بپردازند. (11)

و از طرف دیگر، اسلام قوانین ثابتى را وضع کرده که زمینه تراکم ثروت و جمع شدن اموال در نزد گروهى خاص را از بین ببرد؛ مثلاً در اسلام ربا حرام شده (12) و نیز احتکار اموال (13) و بهره‏کشى از افراد و غش در اموال و ضرر رساندن به اموال دیگران شدیداً نهى شده است.

از نظر اسلام، دولت موظف است کنترل بازار را به دست گیرد و جلوى گران‏فروشى، اجحاف و غش در معاملات را بگیرد (14) و از تجار و صاحبان پول مالیات اخذ کند (15) و بر هر فرد مسلمان واجب است که هنگامى که اموالش از حد مقدار تعیین شده بالا برود و رشد داشته باشد، خمس و زکات آن را بپردازد (16) تا براى فقراى جامعه خرج شود. اینها از جمله قوانینى است که تا حدودى باعث جلوگیرى از تراکم ثروت مى‏گردد.

بنابراین، اقتصاد اسلامى به هیچ وجه با نظامهاى اقتصادى مورد نظر سوسیالیسم که با روح عدالت بیگانه است و مردم را به سوى فقر و بدبختى سوق مى‏دهد، هماهنگى و سازگارى ندارد.

پی‌نوشــــــــــت‌ها:

1) ر. ک: آشنایى با علم سیاست، آستین رنى، برگردان، لى لا سازگارى، دانشگاه تهران، 1374، ص 119؛ درآمدى بر مکاتب و اندیشه‏هاى معاصر، جمعى از نویسندگان، ص‏347.

2) فرهنگ علوم اجتماعى، جولیوس گولد، ویلیام ل. کولب، برگردان: جمعى از مترجمان، تهران، انتشارات مازیار، چاپ اول، 1376 ه. ش، ص 527.

3) آشنایى با علم سیاست، همان، ص‏119.

4) فرهنگ سیاسى معاصر، دیوید رابرتسون، برگردان: عزیز کیاوند، ص 183.

5) ر. ک: مکتبهاى سیاسى، بهاء الدین پازرگاد، انتشارات اقبال، بى تا، بى جا، ص 116.

6) ر. ک: فرهنگ علوم سیاسى، غلامرضا على بابایى، ویسى، تهران، 1369، ج 1، صص 382 - 384؛ فرهنگ علوم اجتماعى، جولیوس گولد، ویلیام ل، کولب، برگردان؛ جمعى از مترجمان، انتشارات مازیار، تهران، 1376، ص 529؛ فرهنگ واژه‏ها، صص 350 - 353؛ و مکتبهاى سیاسى، صص 117 - 118. لازم به یادآورى است مکتب سوسیالیسم در طول تاریخ در مدلهاى مختلفى چون: سوسیالیسم انقلابى، تخیلى، خزنده، صنفى، مارکسى، علمى، پارلمانى، تاریخى، بین المللى و مسیحى مطرح شده است. جهت مطالعه بیشتر در این‏باره مى‏توانید به کتابهاى زیر مراجعه کنید: فرهنگ سیاسى معاصر، صص 184 - 189؛ فرهنگ علوم سیاسى، ج 1، صص 385 - 389؛ نظام حکومتى و ادارى در اسلام، صص 173 - 183.

7) ر. ک: درآمدى بر مکاتب و اندیشه‏هاى معاصر، جمعى از نویسندگان، صص 348 - 350.

8) ر. ک: اقتصاد ما، محمد باقر صدر، برگردان: ع. اسپهبدى، بى‏جا، بى‏تا، ج 2، صص 186 - 190.

9) ر. ک: نهج البلاغة، نامه 53؛ سیاستهاى فقر زدایى در کلام معصومین‏علیهم السلام اکبر اسدعلیزاده، قم، مرکز پژوهشهاى اسلامى صدا و سیما، چاپ اول، 1381 ش، صص 182 - 196.

10) ر. ک: همان، صص 94 - 99 و 133 - 149.

11) ر. ک: همان، صص 196 - 198 و 199 - 203.

12) ر. ک: بقره / 275 - 278.

13) ر. ک: نهج البلاغة، نامه 53.

14) ر. ک: سیاستهاى فقرزدایى، صص 199 - 214.

15) ر. ک: نهج البلاغة، نامه 53.

16) ر. ک: توبه / 60؛ انفال / 41؛ وسائل الشیعة، محمد بن حسن حرّ عاملى، مکتبة الاسلامیة، چاپ 6، ج 6، ص‏4، ح 6.